Elsbeth de Jager – Niet meer dan een nummer

Het waargebeurde verhaal van een jongen die vier jappenkampen overleefde

‘Hij hoorde hier. Dit was zijn kamer, met zijn tafel en zijn boeken in zijn kast. En zijn tuin, met de planten die hij had zien groeien van zaadje af aan. – Morgen sliep hij in Kramat.’

Het is 1942 als Hugo zijn leven op Java compleet is veranderd. Tot die tijd wilde hij gaan varen, wie weet ook naar opa en oma in Holland. De tuin was zijn lust en zijn leven met een mangistanboom, pompelmoezen, pisangboom en meer. De kebon, de tuinman, vond hij overbodig. Hij kon van school thuisblijven en dat werk doen. Hugo heeft in Batavia een paar schoolvrienden en Wayan, de huisbediende, is zijn grote vriend die hij al zijn leven lang kent, net als Siti de baboe.
Hugo weet dat er bij opa en oma oorlog is. Vlak na sinterklaas spreekt de gouverneur-generaal op de radio. Nederlands-Indië is nu ook in oorlog, met Japan.

De gebeurtenissen volgen elkaar snel op. Er is een schuilkelder in de tuin, de school is dicht, er is een andere jaartelling en ze moeten Maleis spreken naast dat er diep gebogen moet worden voor iedere Japanner die ze tegenkomen. In enkele hoofdstukken wordt veel verteld. Over het dure persoonsbewijs met ‘blanda’ erop en meer, de angst en verslagenheid is voelbaar. Het wordt helaas alleen maar erger.

Hugo komt tot de ontdekking dat zijn schoolvrienden zijn vertrokken zonder een woord te zeggen en dan wordt vader ook opgehaald en naar een ‘adek’ gebracht, een mannenkamp. Er komt geen loon meer binnen, de zakenman-in-de-dop die Hugo is weet een manier om iets te verdienen geholpen door Wayan. Op ‘pakjesdag’ brengt ook Hugo een keer e.e.a. naar vader inclusief de gevraagde naald en draad. Een bijzondere tastbare herinnering is bewaard gebleven. Daarna blijkt ook Wayan te zijn verdwenen. Steeds meer huizen staan leeg en dan komt het bericht dat ook Hugo met moeder en zijn zusje moeten verhuizen naar de ‘beschermde wijk’. Het eerste kamp is een feit. De op school gekregen plantenstek gaat mee, zolang die groeit is er hoop.

Ze worden en zijn jarenlang ‘Niet meer dan een nummer’. Onzekerheid, vernedering, ziekte, honger, afranseling, ongedierte, opeengepakt zijn, angst om een paar dingen te noemen komen langs. En steeds weer het urenlange appèl in de brandende zon. Transport en verhuizing, weer andere vrienden.
‘Het woord ‘verliezen’ bleef in Hugo’s hoofd echoën. Verliezen. Wie had hij allemaal al verloren sinds het begin van deze oorlog? Vader, moeder, Geesje, Mark, Jake, Louise, Lex, Chris Michiel..’ En na deze zin is het eind nog niet in zicht.
Hugo verblijft dan inmiddels in Grogol. Alle jongens ouder dan 12 jaar worden gescheiden van hun moeder, ze zouden staatsgevaarlijk zijn.

‘Wat had hij er vaak van gedroomd om de wereld achter het gedèk weer te zien. De mensen, de winkels, het verkeer. Alles. (..) Nu was hij eindelijk buiten het kamp en wilde hij niets liever dan van de rijdende vrachtwagen springen en terugrennen, de poort door en terug naar moeder.’
Het verhaal gaat verder dan dit. Steeds nog schrijnendere situaties waarin er steeds weer mensen zijn die proberen elkaar op de been te houden, hoop te geven ondanks alles wat er voorvalt.

Hugo moet in rap tempo volwassen worden. Hij is inventief en behulpzaam, zijn zakelijke instinct is helpend, bijv. m.b.t. ‘de spaarpot’. Uiteindelijk is hij helemaal op zichzelf aangewezen. Een moment kan hij even alles vergeten, altijd bijzonder mooi wat muziek te weeg kan brengen.

‘Japan heeft de oorlog verloren. Maar er is een grote groep revolutionairen die wil dat Indië onafhankelijk wordt.’ – ‘Van Nederland. Nederlanders waren hier heel lang de baas en dat willen ze nu niet meer. Daarom hebben ze de Republiek Indonesia uitgeroepen.’
Als er dan geruchten gaan dat de oorlog voorbij is en dit werkelijk zo blijkt te zijn, kunnen ze het kamp nog niet uit, moeten ze niet meer buigen, is er geen corvee meer, slaat de verveling toe en vooral is er onzekerheid over hoe het met de anderen is, of ze nog wel in leven zijn.
‘Hij had altijd gedacht dat ze na de oorlog weer op de Serangweg zouden wonen. Dat hij weer naar zijn eigen school zou gaan en zijn vrienden zou zien. Dat ging niet meer gebeuren. Vroeger kwam nooit meer terug.’

Mogelijk lijkt het een dik jeugdboek, je vliegt er echter doorheen. Het waargebeurde verhaal van Elsbeth de Jagers vader is indrukwekkend. De opgenomen foto’s zijn naast mooi van grote toegevoegde waarde, ze geven een indruk van genoemde voorwerpen en de omgeving.

Dit boek hoort in iedere schoolbibliotheek te staan. Een waardevolle toevoeging aan een Tweede Wereldoorlogproject en vooral een aanzet tot het bespreken wat koloniale overheersing is, was en betekent. Koloniaal verleden in Nederlands-Indië maar ook in Zuid-Afrika door Hugo’s boek over de Boerenoorlog.

‘Niet meer dan een nummer’ is ook goed voor of samen te lezen. Naast dat het interessant is kan het ook handig zijn om daarbij een tijdlijn te maken zodat meer inzichtelijk wordt wanneer en waar in welk kamp Hugo verbleef. Een tip is ook een landkaart erbij te zoeken van toen en nu – twee door gewijzigde naamgeving. De opgenomen verklarende woordenlijst is naast handig ook van culturele toegevoegde waarde.

Of dit relaas te moeilijk of te ‘heftig’ is? Nee. Hugo was ook nog maar tien jaar toen zijn leven ongevraagd compleet veranderde. Het is ontroerend hoe Hugo hoop put uit de plantenstek, de zaadjes, de afrikaantjes. Je ruikt en voelt mee in alle emoties, sfeer en gebeurtenissen die voorbij komen. Je ziet het bijna voor je zover dit ooit mogelijk kan zijn.
Door de toegankelijke vlotte schrijfstijl en doordat het is geschreven vanuit Hugo’s perspectief is dit indringende ‘Niet meer dan een nummer’ voor de goede lezer vanaf 10 jaar zelf op te pakken. Natuurlijk is het goed om als volwassene mee te lezen, samen lezen is samen bespreken. En herdenken zodat een kind ‘Vroeger kwam nooit meer terug.‘ niet meer zou moeten meemaken.

Terechte nominatie longlist Thea Beckmanprijs 2024. *)

Elsbeth de Jager, Niet meer dan een nummer, Kluitman, 2023, 350 blz., 9789020624687


*) dit leesverslag is vast niet volledig, lees graag ook als volwassene zélf dit boek.