door Een beeldverhaal.
De achterkant vertelt: ‘Dit is het verhaal van Veertje. Het is de nacht voor ze moet gaan werken bij een mevrouw. Morgenochtend zal ze niet meer naar school gaan. Is het een droom? Het is een verhaal.’
De oma van Joke van Leeuwen moest op haar 12e jaar gaan werken bij een mevrouw. Een dienstje zoals dat toen werd genoemd en niet ongebruikelijk was, dus simpelweg poetsen en sloven.
‘Ze moesten schoonmaken, poetsen, afwassen…
Zulk werk houdt nooit op.’
Wat de lezerkijker vervolgens ziet is een beeldverhaal, de droom die Veertje in de nacht heeft voorafgaand aan de ochtend dat ze in één klap kind-af zal zijn. Naar school gaan is voorbij of ze nu slim ‘wijs’ is of niet. Diploma’s heb je voor dit werk niet nodig, ‘maar je moet soms wel met je gedachten poetsen‘. Maar is Veertje klaar voor ‘het leven’? Ze droomt een leven.
Wat volgt is een donkere nacht met allerlei niet allemaal direct te definiëren beelden. Veertje komt met allerlei ‘grote mensen dingen’ in aanraking. Duidelijk is dat ze kennismaakt met drank en dat niet goed valt, mogelijk bessenjenever gezien de kers als balusterknop op de trapleuning en later de kersenpit. Een drank die in dikke rondbuikige flessen werd verkocht en niet ongebruikelijk was bij feest of om als ‘elfuurtje’ een glaasje van te nuttigen.
In de tekst en daarmee ook in het beeld komt het krijgen van een stempel naar voren als essentieel. Bijv. ‘Je krijgt je eerste stempel.’ en ‘Stempels zijn belangrijk.‘ Dit kan mogelijk figuurlijk zijn als eerste baantje of meer letterlijk dat er stempels zijn die door het leven op je gedrukt worden. Een andere interpretatie zal er zondermeer ook zijn.
Het moeten, regels, normen en waarden, de vanzelfsprekendheden die ‘horen’ zie je ook terugkomen als ook dat je niet te veel moet denken, gewoon gehoorzamen en uitvoeren wat er van je wordt verwacht. ‘Ze moet niet zoveel denken, wat denkt ze wel.’
Ze denkt echter wel en vooral lijkt ze te vinden dat ze het niet zo fraai vindt. Het vechten, de lamlendig hangen aan de toog, het schreeuwen om eten en dus ook kersenwijn, het geen rekening houden met de ander.
De verwarring slaat hoe langer hoe meer toe in deze droom dat eerder een angstige is die naar een nachtmerrie neigt. Veertje poogt een uitgang te vinden uit het dranklokaal, een verwilderde doolhoftuin te ontvluchten waar overal haar ogen aanstaren, een vroeger spelletje verstoppertje wordt een proberen te ontsnappen aan deze vreselijke verstopplek.
Onder de morgen, tegen het eind van de nacht, lijkt er licht te ontstaan aan het eind van de enge tunnel die leidt naar een ongewisse toekomst. Ze is dan wel wijs, maar wat is knap in kennis en wat is werelds in wijs zijn? Want is het een belangeloos helpen of is het ‘voor wat hoort wat’ voordat ze weer thuis zal geraken? Vertelt de lezer het buikstempel een ander donker grote mensending? Vervolgens komen ruzie, armoede en bedrog voorbij of is er ook sprake van een utopie?
De beelden erna geven de verwarring, het totaal onwetende zwart weer waarna langzaam er een minder troebel beeld verschijnt. Er komt dan een zin ‘Ga eerst maar eens de erge dingen van de echte wereld leren.’ die duidelijk weergeeft dat dromen voorbij is, kind-af, en er simpelweg aangepakt moet worden in het hier en nu. Alle herinneringen moeten worden achtergelaten, tot in het kleinste tastbare voorwerp.
Veertje gaat op weg, met ambitie, ondanks alle ongewisse wat op haar pad komt. Ze ziet dat de wereld in beweging is, er verandering op komst is. ‘Ik ga de wereld vooruit helpen.‘ Ze mag mee op de trein, het leven in.
– En dan ineens, zo kun je het aanvoelen, zit je in feite in een ander verhaal in dit verhaal ‘De weg naar morgenochtend’. –
Maar mogen andere overige slapeloze passagiers wel verder? Ze willen naar een plaats waar ze nodig zijn. Zij niet meer of nergens meer thuis, maar ‘Alles wordt bekend en niets is het meer.‘ Zij zijn van over het water gekomen, je krijgt een stempel als je geen geld hebt.
Na de trein komt de boot. Het ‘schipper mag ik overvaren’ brengt haar naar de overkant. Er worden enkele nog tastbare herinneringen getoond. Bijzondere nadenkers worden door Veertje gegeven: ‘Ik heb zo weinig vroeger.‘ en ‘Zing dan maar over later. Daar weet ik de wijs nog niet van.’ De schipper heeft wel verleden en vraagt om overgaan en nog lang bestaan moeten. Sommige gebeurtenissen die je nooit zou willen meemaken laten de tijd stilstaan.
Veertje is na een lange donkere reis door de nacht weer thuis. En is het zover. Maar hoe ver?
‘De weg naar morgenochtend’ is bij een eerste blik duister tot onsamenhangend, zacht gezegd bijzonder. Dit beeldverhaal is inderdaad niet eenvoudig, maar wat heeft het een mogelijkheden om zijwegen in het grotere geheel te bewandelen en te interpreteren. De adviesleeftijd vanuit de uitgeverij, maar ook de bibliotheek is vanaf 12 jaar en dat is terecht. Het is voor alle leeftijden daarna.
Dit beeldverhaal geeft een stuk geschiedenis weer met diverse morele kwesties die speelden in die tijd waarbij de lijn naar de huidige eenvoudig is te trekken. Het is niet alleen geschiedenis van Van Leeuwens oma Marie, het is bijna tijdloze verhaal van vele van oma’s en overoma’s, het is ook de geschiedenis van kinderen van nu.
De leerplicht, Samuel van Houten m.b.t. kinderarbeid en diverse andere maatschappelijke thema’s komen voorbij. Gedachten gingen o.a. naar industrialisatie/vervoer/economie, arbeidsvoorwaarden, voorlichting/kennis, vluchtelingen, alcoholisme, armoede, welvaart en wat de toenmalige zienswijze dan wel handelswijze deed met de ontwikkeling van een kind t.a.v. wat nu als passend wordt beschouwd.
De veelal donkere illustraties vanuit verschillend perspectief geven context, ze gaan leven bij vaker bekijken. Een paar keer zijn er bladzijden met een ’tussenverhaal’, ontdek het tijdens het bekijken. De taal is rijk en doordacht zoals Joke van Leeuwen dit kan. Verbeelding door de giraf, houvast door een enkele steen. Een helpend meekijkend engeltje op de kaarsenstandaard.
Er is vast zoveel meer te vertellen, zoveel meer te zien en voor iedere lezerkijker is het vast anders te interpreteren.
Dit is nu echt een boek waarover je de maker zou willen horen vertellen of over in gesprek mee zou willen gaan.
Bij uitstek een gesprekboek bij verschillende lessen in een klas op de middelbare. Het intrigerende boek zet aan tot nadenken en filosoferen. Het zou zomaar genomineerd kunnen worden voor de week van de (kinder)filosofie.
De weg naar een volgende gebeurtenis, een volgende stap in het leven, enkel de nacht voorafgaand een volgende morgen kan zoveel langer lijken te zijn dan dat ene af te leggen parcours, de allesbepalende weg naar een volgende morgen. Wat gebeurt er met gedachten als je vooraf niets wordt verteld? Hoe ga je om met het onbekende? Een boek dat aanzet tot bespreken, laat beschouwen en nadenken.
De weg naar morgenochtend staat op de longlist voor De Boon 2025!
Joke van Leeuwen, De weg naar morgenochtend, Querido, 2024, 80 blz., 9789045130064
