door Gewone mensen in Congo
Bibliotheekregisters leren dat Kimia het eerste (non-)fictieboek voor kinderen over de kolonisatie van Congo is. En dat terwijl de Belgische overheersing de periode 1885-1960 besloeg, het een land betreft dat 80 keer groter is en er allerlei wreedheden plaatsvonden. Nadat enkele jaren geleden onder meer David Van Reybrouck voor volwassenen schreef, vonden de auteurs van Kimia het nu tijd geworden dat er iets voor jongere lezers verscheen.
De lezer volgt een verhaal over Kimia die van een 6-jarig meisje uitgroeit tot een 81-jarige vrouw. Aan de hand van haar leven hebben de auteurs de gebeurtenissen tijdens de bezetting van haar land uitgelegd. Zo snap je hoe ingrijpend de buitenlandse overheersing was voor de Congolese mens, maar ook hoe lang die periode duurde. De keuze om niet zomaar een non-fictieboek met jaartallen te maken maar de feiten in een gefictionaliseerd verhaal te verwerken heeft wat mij betreft goed uitgepakt. Het voelt menselijker, je onthoudt het beter.
Het Koninkrijk Kongo bestond in de negentiende eeuw uit meerdere koninkrijken en bestreek delen van het huidige grondgebied van de Democratische Republiek Congo, Republiek Congo en Angola. De naam is ontleend aan de Kongo-rivier.
In 1885 besloten Europese vorsten dat ze het Afrikaanse continent moesten verdelen omdat ze allemaal de vele bodemschatten en grondstoffen wilden hebben. Dat konden ze goed gebruiken voor de industrie in eigen land en vooral voor hun eigen rijkdom. Ondertussen werd de Afrikaanse volken en hun leiders niets gevraagd.
Koning Leopold II van België nam het land Congo als privébezit en bepaalde dat er rubber uit de bomen naar Europa moest. De dorpsgenoten van Kimia en zijzelf, ook al is ze nog zo jong, moeten hele dagen lang werken in de hitte. Mensen die het niet aankunnen worden doodgeschoten door de witte mensen die voor hen eerst geesten leken.
Het leven zoals Kimia het eerst kende is op z’n kop gegooid. Voordat de witte mannen kwamen, speelde ze in het oerwoud en keek ze hoe de dorpskunstenaar zijn speciale beeldjes maakte – de nkisi. Daarna worden ze continu bewaakt, worden opstanden neergeslagen, mensen vermoord en/of de handen afgehakt – handen dienden als bewijsmateriaal voor de opzichters van de bewakers: er mochten niet te veel kogels worden verschoten want die kostten geld.
Als je het verhaal van de opgroeiende Kimia verder leest, begrijp je dat de onderdrukking niet verslapt. Óók niet nadat Congo in 1908 officieel niet meer in bezit is van de koning maar van de Belgische staat.
Vanaf dan willen de bestuurders de Congolese bevolking beschaving bijbrengen: de Franse taal werd verplicht, er kwamen scholen, ziekenhuizen en kerken die het katholieke geloof moesten verspreiden. Klinkt nobel, maar de zwarte en witte bevolking leefden strikt gescheiden. Als een zwarte man zich had opgewerkt tot op het ‘witte niveau’, kreeg hij nog steeds huiscontrole waarin bijvoorbeeld werd gecontroleerd of hij wel met bestek at. De zwarte mens kon niet in dezelfde mate van alle voorzieningen gebruik maken en had geen bewegingsvrijheid. De staat bepaalde waar de Congolezen heengingen.
Zo wordt de dorpskunstenaar met een overvol schip naar een mensententoonstelling in België overgebracht, waar hij aan de rijken zijn levenswijze moet tonen.
De man met wie Kimia trouwt, moet in naam van België meevechten in beide wereldoorlogen.
Uiteindelijk komt het moment dat in 1960 de macht wordt overgedragen aan de eerste Congolese leiders. Kimia is een oude vrouw maar bemerkt nog scherp dat die leiders eigenlijk een marionet zijn van de Belgen. Toch is na bijna een eeuw van bezetting de vrije Congolese geest niet verdwenen en wil een nieuwe generatie Congolezen verder met de opbouw van het land.
Uitgewerkte context
Zoals gezegd wordt het gefictionaliseerde verhaal afgewisseld met non-fictiepagina’s. Er worden geen details verhuld en naar mijn mening krijg je een realistisch beeld van deze kolonisatieperiode. Zo lees je namelijk ook dat er zwarte bewakers waren en dat er net zo goed witte mensen in Belgische fabrieken werden uitgebuit. Kimia’s situatie in het dorp wordt gelinkt aan de politiek die in Europese koningshuizen werd bedreven. Compliment, zo heb ik het niet veel eerder ervaren in jeugdboeken. Vermoedelijk is dat te danken aan het gegeven dat er drie auteurs met diverse achtergronden samengewerkt hebben.
De teksten zijn aangevuld met illustraties die een beeld geven van leefomgevingen en personen. Ze zijn op de goede momenten in het verhaal aanwezig om lucht te geven in een boek vol indringende informatie.
Aandachtspunten zijn er ook voor de eerste druk van dit boek. Wie kritisch leest, struikelt over een paar verkeerd weergegeven tijdsrekeningen. Ook zag ik een zin over de mensentuinen in koloniale tentoonstellingen, een situatie die tot 2002 voortduurde. Daar schrok ik van en zocht er toen meer informatie over omdat de context bij de desbetreffende zin ontbrak. Het jaartal 2002 blijkt te gaan om een evenement in een park waarbij een inheemse groep uit Kameroen is uitgenodigd om hun dansen op te voeren (bron: Africamuseum).
Ik vermoed dat de mening van (een van) de auteurs binnen de toenmalige controverse zonder context is doorgesijpeld op de specifieke pagina. Dit viel op omdat de rest van Kimia evenwichtig overkomt met aandacht voor details.
Het boek wordt afgesloten met een tijdlijn vanaf 1960 waarin de roerige moderne geschiedenis van Congo wordt weergegeven. Eveneens is gezorgd voor een bronnenlijst voor verder lezen en worden er museumtips gegeven.
Kimia is een aanrader om (klassikaal) te gebruiken met kinderen vanaf ongeveer 10 jaar en ook zeker volwassenen zullen hiermee uit de voeten kunnen. Er is veel informatie te verwerken en de gebruikte woordenschat is net zo goed leerzaam.
Dit unieke boek moet in elke (school)bibliotheek en boekhandel te zien zijn, want er is veel goed werk verricht voor Kimia!
Sandrine Ekofo, Benjamin Goyvaerts, Paul de Moor, Kimia in het hart van Congo, illustrator Shamisa Debroey, Lannoo, 2025, 136 blz., 9789020960556.
