door vertaling Geri de Boer
Een omslagbeeld trekt de aandacht, een titel wordt genoteerd, een boek komt op de leeslijst. Eerder dan verwacht komt deze roman mee uit de bibliotheek. Een verhaal dat je niet achterelkaar hoeft te lezen om de draad van deze laatste dag van de veerman kwijt te raken. En toch doe je het wel, een opmerkelijk vlotlezend verhaal.
‘De laatste dag van de veerman’ gaat letterlijk over de laatste dag van het leven van veerman Nils Vik. Iedere ochtend herhaalt hij dezelfde handelingen, ook nu op deze dag aan het eind van het leven. In gedachten hoort hij geluiden, het huis zuchten en zijn overleden vrouw Marte spreken. Een paar momenten zijn duidelijk definitief, ter afscheid aan en van een leven.
‘Ik heb dit huis verlaten en ik kom niet meer terug. Pas goed op elkaar. Papa.’
Nils Vik gaat nog eenmaal naar het botenhuis, vaart de fjord op en ziet een laatste rookpluim als hij achterom kijkt. Niet van zijn nu verlaten huis waarin drie generaties hebben gewoond is als ‘een verdedigingsbolwerk’, want een goed thuis is als ‘een omhulsel van een lichaam’, wel van iets dat een verhaal van een leven vertelt. Tijdens zijn tocht door het fjord wordt hij vergezeld door Luna, de hond die plots naast hem loopt terwijl ze jaren terug door een vrachtwagen werd geschept. Nils vraagt zich af waar ze ineens vandaan komt. ‘Van gene zijde?’ Luna vraagt en merkt op, er zijn gesprekjes tussen man en hond die overigens niet vreemd overkomen.
In dit onthaastende verhaal is er een terugblikken op een leven door herinneringen aan familie, werk als veerman en alle mensen die hij heeft vervoerd, de omgeving en vooral aan vrouw en dochters. Nils was een man die graag wist wat er gebeurde, mogelijk inherent aan het beroep als veerman, aangaande de mens maar ook met betrekking tot de elementen waarmee het weer en de tijd samenhangen. Echter lijkt hij nu een man, zo hij ’s morgens zelf denkt, die niet weet waar hij naar op weg is.
Voor de ene is een boot een vervoersmiddel, voor de ander is het een levensweg. De veerboot vaart op deze dag nog één keer uit om als het ware niet het water maar die levensweg te bevaren. Nils voelt dat de tijd hem heeft ingehaald. ‘Dat was al even een kwestie van tijd. Het is altijd een kwestie van tijd. Deze laatste dag zal hij een draad door de tijd trekken, de tijd terug volgen, kijken waar de tijd hem brengt. Hij zal voor de allerlaatste keer zijn vaste routes varen, of zijn vast route.’
Onderweg ziet hij mensen uit het verleden hem opwachten, ze ‘worden duidelijk zichtbaar in het grijs van een novemberochtend tussen acht en negen’ door openingen in het bos. Het tegengestelde ‘mistig’ en ‘duidelijk zichtbaar’ geeft het verdwijnen van en gaan naar treffend weer, de boot brengt hem naar de overkant. Hij ziet ze als echt door een waas van herinneringen: ‘Ze staan stil, maar ze leven. Ze behoren tot het verleden, maar ze zijn hier en nu.’ De personen van toen komen aan boord, vergezellen hem op de laatst tocht.
De betekenis van het woord ‘veer’ komt ter sprake als Nils het gesprek aanhaalt tussen hem en Marta over het (moeten) leren zwemmen. Het woord ‘veer’ kwam volgens de veerman uit het Oudnoords en hing samen met gevaar. Het zwemmen dat zij hem niet zachtzinnig leerde in het ijskoude water werd en tot de laatste keer die laatste zomer graag bleef doen.
‘Om kwart over vijf in de ochtend opende Nils Vik zijn ogen en begon de laatste dag van zijn leven.’
Ondanks dat de titel en de beginzin direct duidelijk maken wat je als lezer te wachten staat, is dit geen sentimenteel boek. Vanzelfsprekend kan er ontroering zijn, maar ook is er een lichtheid die je laat glimlachen door de kunst van Frode Gryttens schrijven. De verhalen over de ontmoetingen met vroegere bekenden zou je kunnen lezen als interessante en leuke anekdotes uit de geschiedenis. De opgetekende fragmenten uit de vele volgeschreven logboeken van de veerman gaan ook over het weer, de natuur en vooral ook over Marte.
Aan het eind komt zijn jong overleden broer Ivar aan boord. ‘Ivar is nog dezelfde en toch ook iemand anders, alsof deze wereld en de volgende al beginnen samen te vloeien.’ Bijna op open zee spreekt hij met Luna de hond over het aantal geleefde mensen- en hondenjaren. Zij was trager geworden, net als Nils nu aan het eind van zíjn leven. Verder op zee verdwijnt hij steeds meer en hoort hij een zwakke stem ‘Ik wacht op je, schat.’ van haar die hem leerde ‘ik hou van jou’ en ‘schat’ te zeggen.
‘De laatste dag van de veerman’ doet denken gezien sfeer en verhaal aan ‘Ochtend en avond’ van Jon Fosse. Beide verhalen spelen zich dan ook af in het noorden van Europa en gaan over een man en alleen en aan het eind van het leven en routinematig vertrouwde dagelijkse handelingen verricht. De hoofdpersoon in Fosses boek ontmoet echter vóór hij afvaart de voor hem belangrijke mensen uit het verleden en was een visser. De verhalen hebben overeenkomsten, maar lezen toch anders, mogelijk door schrijfwijze en woordkeuze.
Mooi om door een zin een koppeling naar een ander boek te ervaren: ‘Ommouw me’ van Ted van Lieshout. De zin: ‘Hij zei dat dit leven is als een kledingstuk, het mooist zit aan de buitenkant, maar de warme zit binnenin.’
Een groots klein verhaal over tijd en vergankelijkheid, over een gewoon leven, een periode in de geschiedenis en over wat uiteindelijk het meest belangrijk is in het leven. Mooi, liefdevol, met inlevingsvermogen en in prachtige zinnen geschreven zonder overdadig aan te voelen. Graag gelezen.
Een citaat om te onthouden:
‘Dit was mijn levensgeschiedenis, dacht Nils. Nu wist hij alles, nu had hij het complete beeld. Hij was hier gekomen, stap voor stap, vaart voor vaart. Geboren worden, dat wil zeggen lang genoeg leven om erachter te komen wat lucht, zee en aarde, wat haat en liefde zijn, en dan dank je wel en vaarwel te zeggen.’
De erg goed lezende vertaling van dit Noorse werk is verzorgd door Geri de Boer. Het omslagontwerp is van Susan Beijer, het omslagbeeld van Marion Vrijburg. Het boek is bekroond met de Brage Prijs. Frode Grytten is een auteur om meer werk van op te pakken voor momenten van verstilling en goed lezen.
Frode Grytten, De laatste dag van de veerman, vertaler Geri de Boer, Atlas Contact, 2024, 176 blz., 9789025476014
