door Na het alom bekende Rampjaar 1672 en Het monsterschip dat genomineerd was voor de Libris Geschiedenisprijs 2022 heeft Luc Panhuysen nu een ander verhaal opgediept. Een baron uit Zwolle die invloed had op de patriottenbeweging van Nederland en aan de basis stond van democratiserende maatregelen: Joan Derk van der Capellen tot den Pol.
De historicus kon zich hiervoor baseren op andere werken die over Joan Derk zijn geschreven en op archiefstukken die zich in het Koninklijk Huis Archief en Nationaal Archief bevinden. Het is dus in de basis geen onbekend persoon in de annalen, maar ik had nog niet eerder van deze baron gehoord. De leemte in mijn kennis werd echter vlot en vaardig opgevuld in een handzaam boek. “Vlot” is hier als compliment bedoeld, want zo doet Panhuysen het lijken terwijl er veel schrijfvaardigheid voor is vereist.
Hij trekt je het levensverhaal van Van der Capellen in met een scène over een bijzonder banket voor hooggeplaatsten. De gerechten die feestelijk waren versierd zijn er ter ere van de baron, die ‘stram en dankbaar alle eer stond te incasseren’. Hij was ‘diep doordrongen van zijn eigen importantie’ want hij stond aan het begin van de bevrijding van het volk van Nederland. De hoofdpersoon is dan slechts 41 jaar oud en in slechte gezondheid. Hij zal daarna nog maar enkele jaren leven, maar die avond heeft hij de tijd van zijn leven. Zoals Panhuysen hem neerzet, komt hij wat zelfingenomen over. In de hoofdstukken erna wordt uiteen gezet waarom Joan Derks houding misschien wel terecht was.
Joan Derk van der Capellen tot den Pol is een baron die zitting nam in de Provinciale Staten van Overijssel. Het duurde tot ruim in zijn twintiger jaren voor hij een passend beroep had gevonden (voor edelen waren niet veel banen weggelegd) en dan nog nam het jaren in beslag voor hij werd toegelaten tot het bestuur. Zoals de auteur het op dat moment smeuïg beschrijft:
“Hij had aanleg voor zaken die hij nog nergens om zich heen zag en waarvan ook in het buitenland bar weinig voorbeelden bestonden: een talent voor dwarsheid, voor controverse, voor oppositie. Hoe hij het precies zou gebruiken liet zich nog lastig bedenken, maar dat zijn aanleg een podium nodig had, een toernooiveld met publiek eromheen, dat was evident.”
Als een rode draad door Joan Derks loopbaan loopt oppositie voeren tegen de machtige ridderschap. Hij was al enige tijd van mening dat het volk beter geïnformeerd moest worden over het dagelijkse bestuur, omdat de zogenaamde geheimhouding van de Provinciale Staten wanbestuur door de (ridder)elite in de hand werkte. Aanleiding voor zijn tegengeluid was de internationale politiek. Frankrijk en Engeland waren in oorlog waardoor de Engelsen het verzoek deden aan de Republiek om ondersteuning, in de vorm van 3000 man in de Schotse Brigade (grotendeels Duits van nationaliteit). Normaliter zouden de Staten op hun Landdag daar zonder meer in meegaan, maar Joan Derk deed een moreel beroep. Zijn mening belandde echter in de ‘secrete capse’, de doofpot. Het werd een hele soap: zijn rede kwam in de krant en werd gedrukt als pamflet. Politiek werd publiek.
Na een verbanning uit het bestuur ging hij nog verder en verzorgde met vriend François van der Kemp meerdere pamfletten. De bekendste is Aan het volk van Nederland, anoniem gepubliceerd. Uiteindelijk droeg hij hierdoor bij aan de erkenning van de nieuwe Verenigde Staten van Amerika door de Republiek (dat door ingewikkelde proces- en besluitvorming in de tijd ervoor neerkwam op een burgerlijke middelvinger richting de erfstadhouder, de hoogste regent in Holland). Maar belangrijker nog: Van der Capellen bewoog mensen die meegingen in zijn gedachtegoed, patriotten, in de (Overijsselse) steden ertoe hun handtekening onder een petitie te zetten.
Er gebeurden nog meer interessante dingen rond de baron en Oost-Nederland. Panhuysen legt ongemerkt veel uit in 200 pagina’s. Na het verhaal zijn een literatuurlijst, illustratieverantwoording, noten en register opgenomen. De burgerbaron is verzorgd uitgegeven, wat het zowel in vorm als inhoud tot een fijn en gewild geschiedenisboek maakt. Zet het op je leeslijst!
Luc Panhuysen, De burgerbaron. Joan Derk van der Capellen en het begin van de democratie, Atlas Contact, 2024, 220 blz., 9789045051161.
