Nora Ikstena – Moedermelk

vertaling Brenda Lelie

Het overkomt je op onverwachte zeldzame momenten: bij het zien van een omslag weten dit boek is voor mij. Niet om de titel, niet de ongelezen flaptekst, een gevoel. Dit is er één. Dit blijft er één.

‘Ik vertelde haar dat ik mijn dochter geen moedermelk had willen geven om haar niet ook met demonen te voeden.’ Demonen die langskomen in de wijn- en pillenslaap. Haar is Serafima die de dochter heeft geholpen zwanger te worden. Ze wordt verbannen. Sovjetartsen moesten een eed afleggen dat ze zouden vechten voor leven en gezondheid en niets tegen de afspraken in zouden ondernemen. Zij, een gedreven arts, een gynaecoloog, kreeg een kans om in het instituut van Leningrad onderzoek te verrichten. De plaats waar de nieuwste ontdekkingen konden worden gedaan, ook op het gebied van hormoontherapie om iemand op weg te helpen naar vrouwelijk geluk. En wat we nu IVF noemen: moedergeluk. Er werd van gehoord en ze leefde verder als banneling in een klein dorp met een praktijk waar vrouwendingen werden verricht en vrouwen werden geholpen ‘die gevangenzaten in hun hamsterrad’.

‘Een vrouwenwereld, waar leven en dood steeds gewogen werden als op een apothekersweegschaal die in evenwicht gehouden moest worden gehouden, maar waar je nooit wist naar welke kant hij zou doorslaan.’ Of ‘niet iedereen wordt geboren, maar iedereen sterft.’

Naar het kleine dorp nam ze haar dochter wel mee. Haar dochter die voorheen woonde bij de moeder en stiefvader in Riga. Haar dochter die ze de moedermelk had onthouden door weg te lopen na de geboorte en een afkeer of intolerantie van melk ontwikkelt. Melk dat zich op meer manieren als een nevelsliert door het verhaal kringelt. Haar dochter die liefdevol ‘erwtje’ wordt genoemd door grootouders en zij pas in de laatste gezamenlijke zomer ‘meisje’ wordt genoemd. Dochter die ook in tweestrijd komt als ze tijdens haar studie kennismaakt met kunstuitingen die niet volgens de Russische leer waren. Dochter die zich blijft verdelen tussen Riga en het verbannen dorp met de dorpsschool waar ‘Russische en Letse luizen’ vriendschappelijk naast elkaar leefden. Dochter die al jong ‘háár moeder’ werd, simpel omdat het leven zo liep. Dochter die haar moeder onverwachts één keer mama noemt en waarover ze zich afvraagt waarom ze nooit blij kan zijn voor haar, zelfs niet op haar afstudeerdag.

In deze roman komt indringend binnen hoe drie generaties vrouwen moesten leven in een ‘Letland dat vernederd werd door de Sovjet-Unie en door Duitsland, over vluchtelingen, mensen die doodgeschoten werden, die naar Siberië gedeporteerd werden, over hen die bleven zwijgen’. De middelste in een uithoek omdat ze geen twee levens wilde leiden. De oudste zweeg, keek naar de tv-toespraken om vermakelijke reden en zong stiekem ‘Er is een roos ontsprongen’ in kersttijd. De jongste wilde wel de parallelle wereld – de leraar! – delen maar sprak en luisterde naar stiefvader, ‘we leven allemaal in een kooi’, hij wist waarover hij het had.

‘Ik herinner me geen enkele keer dat mijn moeder mij naar school bracht of op me wachtte na schooltijd. Haar stiefvader, die haar had geadopteerd, deed dat altijd. We liepen door de straat die vernoemd was naar de Russische klassieke schrijver Gorki, een licht briesje uit de Barbussestraat, vernoemd naar de Franse schrijver, voerde de geur van hop en chocolade aan. Een geur van vrede en huiselijkheid. Deze korte wandeling, een tijdreis door de geschiedenis.’

Dit boek is naast de drie generaties vrouwen ook interessant door de politieke (wereld)geschiedenis die de levens bepaalden. De ene werd geboren in 1944, de ander in 1969. Van naziregime naar een leven onder het regime van Brezjnev. Mensen: ‘uitgesorteerd’, gedeporteerd, vermoord. Een land waar je je diende te melden, correct moest antwoorden, al voor je was besloten en waar een aanvraag voor familiebezoek in het buitenland werd afgewezen. Waar een kind bang was, bang ook voor een pietluttig gaatje in een schoolkostuum tijdens de verplichte deelname aan de herdenking van de Grote Socialistische Oktoberrevolutie. Gorbatsjov en zijn voorgangers na Brezjnev komen voorbij, Tsjernobyl en uiteindelijk 9 november 1989. Een land waar wachtrijen en schaarste toen gewoon waren. Dit boek is nog veel meer. Niet alleen somber en tragisch, ook een lach ontglipt je, je leest over ondanks alles liefde voor elkaar, landschap en natuur. Soms lees je met ingehouden adem, altijd die dreiging. Het laat je nadenken over vrijheid en vrouwenrechten.

In deze eerste vertaalde roman uit het Lets wordt vanuit de dochter en kleindochter over de drie levens verteld. Geen hoofdstukken, een verhaal dichtbij en toch op afstand. Een vertaling van Brenda Lelie die als vanzelf leest door ritme en gekozen woorden. Je begint vanzelf opnieuw en ziet de puzzelstukjes nog passender in het geheel van tijd en staat waarbij de vrouwen zoveel als mogelijk binnen de grenzen van het regime de regie over hun eigen leven proberen te houden. Wat zou er nog meer uit Letland komen? Met ook de naam van Lelie op het omslag? Zo wil je er vaker in de boekhandel ontdekken. Geef het cadeau. Prachtige roman.

‘Het was niet zomaar een slaap waarin ik was gevallen. Het was iets voorbij de slaap, voorbij de dromen, waar het licht dat we allemaal op een dag zullen zien nabij is.’

Nora Ikstena, Moedermelk, vertaler Brenda Lelie, Koppernik, 2023, 215 blz., 9789083323909

‘Drie generaties vrouwen in een totalitair systeem trachten de regie over hun leven te behouden.’