door Kunnen we onze democratie nog redden?
René van Stipriaan die niet over de zestiende of zeventiende eeuw schrijft maar over de tijd waarin we nu leven; dan kijk je op. Wat maakt dat de historicus zijn aandacht verlegt naar ‘onze democratie’ en een pamflet schrijft? Op de kaft prijkt de nationale driekleur, hoewel het rood richting het oranje neigt. Helemaal achterin bij het notenapparaat komt hij daarop terug.
De directe aanleiding om deze noodkreet ten aanzien van onze democratie te doen uitgaan is de verkiezingsuitslag van november 2023 en het daaropvolgende hoofdlijnenakkoord.
“De politiek kookte met een recept waarin ontevredenheid en jaloezie met andere bevolkingsgroepen ingebakken zat.” Tot nu toe waren compromissen inherent in het Nederlandse partijlandschap, hield de politiek de rechtsstaat overeind en liet de zwakkeren meedelen in de welvaartsgroei, zo schrijft hij. Het is daardoor, en met de toenemende individualisering dat “iedereen maar meende altijd aanspraak te mogen maken op meer”. Vermeng die houding met de populistische framing van de asielzoekers die alles afpakken en de elitepartijen die er niets aan doen en je krijgt de cocktail waardoor de kiezer alleen vanuit onvrede stemt.
Waar eerder Tom-Jan Meeus in het essay Duidelijkheid uitgebreid inging op de retoriek van de PVV, doet Afscheid van het oude Nederland dat ook, maar betrekt een breder spectrum. Van Stipriaan beschouwt de democratiseringsgolf van na de Tweede Wereldoorlog tot begin jaren 1980 en het daarna beginnende verval van de verzorgingsstaat. Hij vertelt hoe in zijn ogen de verschillende kabinetten met onder meer privatiseringsgolven de voedingsbodem legden voor een andere politieke wind in de twintig jaar daarna. Dat de VVD zich in de verkiezingsprogramma’s hard maakt voor werkende Nederlanders maar ondertussen het beleid afstemt op ondernemers en multinationals, gaf mede een voedingsbodem voor populistische uitingen. En ondertussen staan de andere partijen met normen als redelijkheid erbij en kijken ernaar.
Van beschouwing naar betoog
De beschouwing wordt een betoog als de auteur komt te spreken over de laatste vijftien jaar. Hij ziet historische tendensen ook hier en nu gebeuren. Na een tijd van een enigszins stabiele samenleving volgt altijd een onrustige periode, deze keer veroorzaakt door populisten die om allerlei redenen de democratische orde willen afbreken. Soms gaan ze steeds iets verder met het marginaliseren van groepen omdat ze niet worden tegengehouden. Maar hebben ze wel een langetermijnplan dat verder gaat dan een paar jaar?
Daar zit het zwakke punt volgens de historicus: het populistische ‘experiment’ kan anders uitpakken dan initieel bedacht. Dat anders kan zich op twee manieren uitwerken: of de staat wordt autocratisch of de democratie wordt sterker dan eerst. Daar moet men zich echter wel collectief voor (willen) inzetten.
De kant-en-klare oplossing heeft hij niet maar er worden wel een paar belangrijke punten uiteengezet: investeer in goede journalisten en andere mensen die politici volgen en laten zien hoe besluitvorming werkt (en verschaf daarmee de Nederlanders kennis over hun eigen overheid) én de Europese Unie zal moeten investeren in voldoende digitale middelen/netwerken die niet afhankelijk zijn van de Amerikaanse big tech-bedrijven. De sociale media en computernetwerken zijn iets te goed beïnvloedbaar voor desinformatie en blokkades.
(Interessant dat in dit licht ook wordt ingegaan op Aldous Huxley’s Brave New World.)
Dit boek is gericht op de ‘optimistische en redelijke mens die denkt dat het vanzelf wel goedkomt’. Dus niet de van oudsher of juist nieuwere rechtse stemmer (die uit onvrede zo stemt) is het beoogde publiek, maar degene met academische achtergrond en/of die zich meer verdiept in de werking van de politiek.
De laatste zin is door mij misschien wat gechargeerd opgeschreven, ik realiseerde me echter dat Van Stipriaan onder meer mensen wil aanspreken die op posities zitten met invloed op de volksvertegenwoordiging.
Terugkomend op de ondertitel ‘Kunnen we onze democratie nog redden?’ De auteur is somber en stelt dat er flink werk aan de winkel is als we ons land niet richting een autocratie willen laten gaan. Laten we ervoor gaan.
René van Stipriaan, Afscheid van het oude Nederland. Kunnen we onze democratie nog redden?, Querido Facto, 2025,184 blz., 9789025318772.
Doorleestips
Timothy Snyder Over vrijheid, Huib Modderkolk Het is oorlog en niemand die het ziet en Dit wil je écht niet weten, Anne Applebaum Autocratie, Marijn Kruk Opstand, Hans Schnitzler De mens, de machine & de therapeut, Tom-Jan Meeus Duidelijkheid, Aldous Huxley Heerlijke nieuwe wereld.
