door En je zult zien dat luisteren naar mijn lied het verschil kan betekenen tussen LEVEN en DOOD.
Het lied van de merel van Maria van Lieshout is genomineerd voor de Thea Beckmanprijs 2025, het staat op de shortlist. Hoewel ik veel boeken zie, bekijk en lees, had ik deze graphic novel nog geen enkele keer gezien. Gelukkig voor mij bekijk ik ieder jaar deze long- en shortlist, want dit boek is met recht genomineerd en op de shortlist beland.
Al op de eerste bladzijden maken we kennis met de merel, de overkoepelende verteller die via zwarte tekstblokken in twee verhaallijnen het verhaal vertelt. De merel start in het heden (2011) waar de 17-jarige Annick zoekt naar een levende bloedverwant voor haar oma die nodig een beenmergtransplantatie nodig heeft. Uiteindelijk duikt ze aan de hand van vijf koperetsen van Amsterdamse gebouwen en de naam van de maker, Emma B., het verleden in.
De tweede verhaallijn speelt zich af in 1943 waar Emma getuige is van de deportatie van Joodse mensen vanaf de Hollandsche Schouwburg. Ze sluit zich aan bij het verzet waarbinnen ze o.a. persoonsbewijzen vervalst en onderduikadressen vindt voor twee kinderen.
Na het uitlezen van deze graphic novel wist ik dat ik hier iets over wilde schrijven. Door mijn enthousiasme wist ik alleen niet waar te beginnen. Alleen schrijven dat ‘het raakte en mooi was’ maakt niet erg duidelijk wát mij dan precies raakt en waarom dit boek ook in Nederland veel meer lezers mag bereiken.
Inmiddels heb ik een antwoord op de vraag wat ik zo goed vind aan deze graphic novel in vergelijking tot andere boeken in dit genre. Het is niet per se het inhoudelijke verhaal, het is de vormgeving die zo krachtig is. Dat is ergens logisch gezien beeldromans illustraties bevatten die cruciaal zijn voor het verhaal.
Het geschreven woord wordt niet altijd begrepen, maar woorden via beeldende kunst des te meer. Tekst en beeld (beide kunstvormen!) vullen elkaar naadloos aan en dat maakt het zo krachtig. Beide verhaallijnen hebben een eigen kleur die gedurende het boek op consistente wijze wordt verwerkt. Naast oranje (heden) en rood (verleden) zijn groen, wit en zwart de terugkerende kleuren.
Het intrigerende vind ik dat echt beeldmateriaal wordt gebruikt en illustraties daar naadloos op aansluiten. Het is knap hoe deze twee vormen van beeld ondersteunend zijn aan elkaar en het verhaal vertellen. Het verhaal lezen doe je door middel van goed kijken én te lezen. Het is een geheel, alles hoort erbij, niets lijkt overbodig. Wat betreft kunst komt in beide lijnen naar voren dat het bestuderen of maken van prenten/kunst ook verlichting kan bieden waardoor donkere gevoelens (even) verdwijnen en plaatsmaken voor dromen en hoop.
Mooi vind ik ook de verbindende factor van de merel die met zijn altijd aanwezige lied hoop kan geven en zijn boodschappen over licht, donker en leven en dood. Zijn zang is mooi, neemt je mee in vervoering en eindigt soms met gepiep om je niet te veel te laten meeslepen en te goed van vertrouwen te worden. Blijf waakzaam.
Robuust en zuiver is mijn lied in het hart van de duisternis. Maar ik zing het helderst wanneer het licht eindelijk binnenvalt. Ik zing voor degenen die het licht kunnen zien, maar ook voor degenen die dat niet meer kunnen.
Voorzichtigheid is geboden, dat is algemeen bekend en spreekt ook Emma’s docent uit. Het beste wapen tegen propaganda is kritisch nadenken en soms ook letterlijk verzetten. Het voelde daarom even minder natuurlijk dat Emma makkelijk praat en vragen stelt op straat aan het begin van haar verzetswerk. Daarna gaat Emma juist heel voorzichtig te werk.
Door een logische opbouw van het plot in beide verhaallijnen krijg je vanuit verschillende invalshoeken de oorlog mee en gevolgen daarvan in het heden. Daarin merk je dat strijd en kunst dicht bij elkaar liggen. Annick en haar familie weten weinig van hun verleden onder andere door bepaalde gemaakte keuzes in de oorlog. Ook bij dit verhaal komt de vraag ‘Wat zou jij doen in zo’n situatie?’ naar boven.
Maar zoals elk goed verhaal dat z’n inkt waard is, bevat ook dit verhaal een kern van WAARHEID. Eigenlijk best veel kernen, soms zelfs een BROK feiten.
Het boek is helemaal compleet door de uitgebreide feitelijke informatie achterin over personen, gebouwen, foto’s en toegevoegde bibliografie. De geografische kaarten van Amsterdam in 1943 en het heden op de schutbladen zijn een mooie en originele toevoeging. Hierop worden belangrijke plaatsen uit het verhaal aangeduid.
Ik heb weinig over de inhoudelijke verhaallijnen verteld die bijvoorbeeld mooi bij elkaar komen. Ik laat het aan jullie dat zelf te lezen. Van Lieshout heeft met Het lied van de merel een steengoed kunstig boek gemaakt. Een aanrader als het gaat om de uitwerking van een blijvend belangrijk stuk geschiedenis. Terecht op de shortlist van de Thea Beckmanprijs gekomen, het zou mij niets verbazen als dit het winnende boek is. (Al is de hele shortlist oprecht érg sterk.)
Een boek voor 12+ dus óók voor volwassenen.
Net als Mireille in haar recensie van dit boek wil ik de graphic novel Maus van Art Spiegelman tippen. Jaren geleden gelezen, het heeft een blijvende indruk achtergelaten. Wat mij betreft is Het lied van de merel van hetzelfde hoge niveau.
Wie meer interesse heeft in dit onderwerp, specifiek deportatie vanuit de Hollandsche Schouwburg, wil ik zeker Noem geen namen van Astrid Sy aanraden. Wie meer wil weten over de genomineerden voor de Thea Beckmanprijs kan terecht in ons overzicht.
Ik zing niet ondanks maar dankzij de duisternis.
Maria van Lieshout, Het lied van de merel, Nijgh & Van Ditmar, 2024, 256 blz., 9789038812304
