Arend van Dam – De reis van Syntax Bosselman

Dossier met discussie

Nederland is altijd trots geweest op zijn Gouden Eeuwgeschiedenis. Nu wordt steeds duidelijker hoeveel rijkdom is verdiend met de slavernij. Waarom deed Nederland hieraan mee? In De reis van Syntax Bosselman gaat Arend van Dam op onderzoek uit.

Syntax Bosselman, Surinamer en ex-slaaf, wordt met 27 landgenoten naar Nederland verscheept en in Amsterdam tentoongesteld. Dit gebeurt in 1883 op de Koloniale Wereldtentoonstelling, op de plaats waar nu het Museumplein is. De slavernij is twintig jaar geleden afgeschaft en Syntax is een vrij man. Hij verwacht in Nederland speciaal door de koning ontvangen te worden. Als dit niet gebeurt en zijn vriend Kodjo door zijn donkere huidskleur naar aanleiding van een diefstal als dief wordt aangewezen, verandert hij van mening over de Nederlanders. Kodjo is een jongen die in vrijheid is opgegroeid en stelt logischerwijs meer vragen over de plaats waar ze terechtkomen. Voor hem is de verhouding tussen blanke en donkere mensen minder duidelijk. Syntax, als een oude man van zestig, wordt een mentor voor hem.

Direct in het voorwoord wordt duidelijk dat dit boek anders dan gebruikelijk bij Van Dam in elkaar steekt. De hoofdvertelling is het verhaal van Syntax Bosselman. Zijn reis en de tentoonstelling riepen zoveel vragen op bij Van Dam, dat hij vervolgens besloot deze te beantwoorden in aparte hoofdstukjes. Hierin geeft hij ook uitleg over de bronnen die hij gebruikt en hoe het boek ontstaan is met hulp van andere mensen.
Het boek wordt afgemaakt met twaalf losse verhalen die telkens een andere kant van de slavernij laten zien: bijvoorbeeld de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en blanke slaven in Noord-Afrika. Elke “verhaallijn” heeft een andere opmaak en is apart te herkennen.

Op het eerste gezicht lijkt dit boek een verzameling van allerlei losse onderdelen. Toch vormen ze één logisch geheel, of je de drie verhaallijnen apart leest of alles achter elkaar. Dit komt onder andere naar voren wanneer Syntax op de tentoonstelling terechtkomt in het nagebouwde Javaanse dorp. Hij hoort er van een danseres over de Nederlandse wandaden in Atjeh en Batavia. Vervolgens is er een intermezzo en een verhaal over J.P. Coen, de man die door de VOC als ‘held’ gezien werd in Nederlands-Indië. Zo wordt dit onderdeel in de geschiedenis een afgerond geheel. Overigens lijkt de danseres over Atjeh te spreken alsof het haar buurland betreft, terwijl de genoemde gebieden duizend kilometer uit elkaar liggen. Misschien moet dit voor de jeugdige lezer nog beter uitgelegd worden. 

Door de uitgever wordt De reis van Syntax Bosselman gepresenteerd als kinderboek, maar volgens mij is het mede door de opbouw en vooral de inhoud juist geschikt voor de oudere jeugd vanaf 12 jaar en volwassenen. Van Dam zwengelt namelijk enkele discussies aan die stof tot nadenken bieden en waarover in de klas gepraat kan worden. Wat te doen met woorden als ‘slaaf’ en ‘neger’? Moet er een andere naam verzonnen worden of zijn aanhalingstekens voldoende om duidelijk te maken dat het niet als scheldwoord bedoeld wordt? Ook de Zwarte Pietenkwestie wordt natuurlijk aangehaald.

Dit ‘dossier’, zoals Van Dam het zelf noemt, bevat al veel kanten van het slavernijverleden. Om het compleet te maken kan het aanvullingen gebruiken, daarom wordt de lezer in het nawoord opgeroepen om reacties in te sturen. Dit verhaal is nog lang niet af, mede door de hedendaagse terugkerende debatten. Arend van Dam heeft nu al een origineel werk neergezet dat uitsteekt boven zijn oeuvre. Als het lukt om de lezer hierbij te betrekken, is dit boek wat mij betreft helemaal geslaagd!

Arend van Dam, De reis van Syntax Bosselman, illustraties: Alex de Wolf, Van Holkema & Warendorf, 2018, 298 pagina’s, 9789000359158.

Eerder verschenen in de Boekenkrant.