Willemijn Aerdts – Diensten met geheimen

Hoe de AIVD en MIVD Nederland veilig houden

Achter de schermen van Nederland gebeurt meer dan je denkt en weet. Het werk van de geheime diensten is belangrijk om algemeen gezegd dreigingen in kaart te brengen en het land veilig te houden. In dit boek licht Willemijn Aerdts de taken van de AIVD en MIVD uit en zet ze uiteen hoe de diensten gevormd zijn door (inter)nationale vraagstukken en wettelijke kaders. Aerdts is docent en onderzoeker bij het Institute and Global Affairs aan de Universiteit Leiden en heeft gewerkt bij de NCTV, Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid.

In de inleiding geeft ze aan dat niet veel burgers direct te maken krijgen met de AIVD/MIVD en als het al gebeurt, is dat vaak vanwege een screening voor een baan met een bepaald veiligheidsniveau en in nog minder voorkomende gevallen om informatie te verschaffen.
Vervolgens gaat de auteur in op de verschillen en overeenkomsten tussen de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire (MIVD) en tussen deze inlichtingendiensten en de opsporingsdiensten (de Nationale Politie en het Openbaar Ministerie). Waar de opsporingsdiensten de bevoegdheid hebben om burgers te arresteren en met wapen rond te lopen, hebben de AIVD en MIVD die niet. Zij zijn zogezegd preventief bezig. Zien zij dat er ten aanzien van een bepaalde dreiging actie ondernomen moet worden, kunnen ze naargelang de urgentie bijvoorbeeld een ambtsbericht naar het OM sturen of zelf iets verstoren. Zolang het allemaal binnen de vastgestelde regels blijft.

Die handelingsruimte staat beschreven in de Wiv: Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. In Nederland is er een gecombineerd wettelijk kader voor de twee verschillende diensten; dat gegeven wijkt af van omliggende landen waar het gebruikelijk is om kaders op te stellen voor enerzijds inlichtingen- en anderzijds veiligheidsdiensten.
Aerdts vertelt over de ontwikkeling van de diensten sinds halverwege vorige eeuw en de ontwikkeling van de Wiv, waarin veel jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de mens verwerkt is ter bescherming van de rechten van de burger.
Tevens komen de soorten dreigingen (zoals religieus terrorisme) aan bod. Voor de duidelijkheid: de diensten acteren op een Geïntegreerde Aanwijzing die hen wordt gestuurd door samenwerkende ministeries. De politiek bepaalt wat de aandachtsgebieden voor een bepaalde periode zijn, de diensten mogen niet uit zichzelf een taak verzinnen.

Het boek kent een heldere hoofdstukindeling. Naast bovenstaande theorie komen ook de werkwijze, taakvelden en soorten inlichtingen aan bod. Aerdts sluit af met dilemma’s en een toekomstschets. Doordat ze gedetailleerd de taken, bevoegdheden en soorten toezicht beschrijft, wordt het de lezer vanzelf duidelijk dat iedere dienstmedewerker zich aan veel regels moet houden en dat de burger niet zomaar afgeluisterd wordt. Daar staat wel tegenover dat er (administratieve) procedures zijn, die getoetst worden door toezichthouders, die inlichtingenvergaring in de weg kunnen zitten en dat er toch een aanslag kan gebeuren. Aan de andere kant: dat er continu kritisch op de werkwijze gelet wordt, betekent juist dat de rechtsstaat goed werkt.
De blik op de toekomst leert dat we in toenemende mate met cyberdreiging te maken krijgen. Op dit moment voorziet de Wiv nog niet in adequate handelingsruimte op het techvlak. Als we bijvoorbeeld grootschaligere cyberaanvallen van vijandelijke mogendheden willen voorzien en tegengaan, zal eerst de wet uitgebreid moeten worden.
In dit laatste hoofdstuk doet Aerdts een belangrijke aanbeveling aan de AIVD en MIVD: blijf openheid geven waar het kan. Wanneer er bijvoorbeeld in samenwerking met de NCTV een persconferentie gegeven wordt over de arrestatie van Russische spionnen, maken ze aan iedereen duidelijk waarom hun werk belangrijk is en waarom het op die manier ging.

In Diensten met geheimen worden meerdere vooroordelen en uitspraken over het heimelijke werk die voortkomen uit onwetendheid weggenomen. De term “zinnig geheim in plaats van geheimzinnig” is hier wel van toepassing: soms is het nodig dat niet alles openbaar is, maar vaak kun je jezelf met een beetje zoeken al beter informeren dan op het eerste gezicht lijkt.
Een boek, met afkortingen- en bronnenlijst, om veel aantekeningen bij te maken. Het is in feite een naslagwerk dat nog niet eens zo dik is. Aanrader voor iedereen met -gezonde- interesse in wat er op de achtergrond in Nederland wordt gedaan.

Verder lezen over dit onderwerp: Huib Modderkolk, Het is oorlog en niemand die het ziet.

Willemijn Aerdts, Diensten met geheimen, Ambo Anthos, 2023, 256 blz., 9789026354120.