Martine Letterie – Ze kwamen ons halen

Wat kun je als lezer nog toevoegen aan dit verhaal? Het gebeurt niet vaak dat er geen woorden komen om over een boek te vertellen. Het betekende opnieuw beginnen en stukken herlezen. Dit eerste jeugdboek over Kamp Amersfoort maakt indruk.

Lange tijd werd verondersteld dat in ‘Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort’, waar een zeer streng regime heerste, geen kinderen opgesloten hadden gezeten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Door nog steeds ontdekte verhalen en intensief onderzoek komen nieuwe feiten en inzichten aan het licht. Ook dit verhaal van de familie Rijper. Een gezin waar op het moment van arrestatie nog dertien kinderen in leven zijn en acht ervan in het huis aan de J. Bosboomstraat in Amersfoort wonen. Het domineesgezin had daarbij een onderduiker in huis, in dit boek Havédé genoemd, die ongeveer even oud was als de thuiswonende oudste jongens.

Nadat Martine Letterie in opdracht voor andere herinneringscentra eveneens aan te bevelen boeken heeft geschreven werd haar gevraagd om nu een boek over ‘Amersfoort’ te schrijven. De gedrevenheid om over dit blijvend belangrijke onderwerp te schrijven komt onder meer voort uit het feit dat haar opa vanuit Kamp Amersfoort naar concentratiekamp Neuengamme is getransporteerd en daar vermoord. Hierover gaat het boek ‘De oorlog van mijn vader’. De familie uit ‘Ze kwamen ons halen’ waarin fictie en non-fictie niet merkbaar door elkaar heen zijn verwerkt kwam naar boven tijdens de zoektocht naar een geschikt verhaal waarin ondanks de zwaarte van het geheel een sprankje hoop zou zitten. De familie Rijper heeft nog steeds vele nazaten waarvan één de familiegeschiedenis grotendeels heeft beschreven.

Het verhaal van deze hechte familie Rijper gaat over het laatste half jaar van de Tweede Wereldoorlog. De verwachting was dat de bezetting bijna was afgelopen, het zuiden is dan inmiddels bevrijd, maar helaas mislukt operatie Market Garden. Een lange winter volgt met minder tot geen voedsel, brandstof raakt op, bomen staan er niet meer en de scholen zijn inmiddels gesloten. Er vindt een aanslag plaats op een hooggeplaatste NSB’er als vergeldingsactie. De oudste drie jongens die in het verzet opereren worden hiervan verdacht. Een inval en huiszoeking volgt waarbij wapens en andere spullen worden gevonden en ook Havédé en de verboden radio waar ze naar luisterden. Het gezin wordt midden in de nacht afgevoerd naar Kamp Amersfoort. ‘Niemand mag op straat tussen 10 uur ’s avonds en vier uur de volgende morgen. … Niemand ziet hoe ze worden weggevoerd.’

Verschillende feiten en gebeurtenissen zoals de spoorwegstaking en de Arbeitseinsatz of spertijd zijn soepel in het verhaal verwerkt. Eventueel door een korte voetnoot worden begrippen uitgelegd voor degenen die nog minder bekend zijn met deze periode in de geschiedenis. Zoals Martine zegt: ‘dit is een diepte-investering in het geheugen voor de komende eeuw’.
Doordat het vertelperspectief vanuit twee van de drie jongste kinderen, de ene keer de 14-jarige zoon Henk, de andere keer de 17-jarige zoon Johan en een enkele keer een ander gezinslid is gehanteerd is er overzicht voor lezers vanaf eind basisschool en is er minder afstand tot de doelgroep.

De jongste twee, Henk en Theo, mogen na verloop van tijd het kamp verlaten omdat ze nog niet meerderjarig zijn. Herinneringen blijven ook hen achtervolgen. ‘Een bel die ’s avonds gaat, die zal hij nooit meer gewoon kunnen horen.’ De drie oudsten zouden naar Utrecht zijn vervoerd, ze horen niets meer van hen. Moeder en de zussen mogen na lange tijd ook weg. Vader kwakkelde met zijn gezondheid, de arts die ook gevangene was probeerde, helaas tevergeefs, wat hij kon. Johan bleef als enige tot het laatst in het hardvochtige Kamp Amersfoort tot het werd overgedragen aan het Rode Kruis. Hij kreeg meermaals hulp van dr. Boerma waardoor hij niet op transport werd gesteld.

Het boek is overzichtelijk in drie tijdvakken opgedeeld: Oorlogsgeheimen, Kamp Amersfoort en De weg naar het einde en beslaan de periode van 17 september 1944 tot en met 22 augustus 1945. In het laatste deel wordt afgewacht of de oudsten ooit nog terug zullen komen.
Er gebeurt veel meer. In de epiloog en het uitgebreide interessante nawoord met beeldmateriaal staat over de totstandkoming geschreven. Op één foto is mogelijk de beul van Amersfoort, Kotalla, te zien. Ik begrijp door dit boek nog beter waarom ouders en grootouders zo ontzettend giftig waren toen er een voorstel werd gedaan om ‘De Drie van Breda’ vrij te laten.

De vele verrichte research verricht door Martine Letterie en het NMKA, Nationaal Monument Kamp Amersfoort, de afgenomen interviews, gelezen boeken, bekeken online documenten, gevoerde gesprekken en meer komt tot uiting in dit indrukwekkende, enorm invoelbare zeer goed geschreven verhaal. Een verhaal dat zo is geschreven dat gruwelijkheden wel worden genoemd maar niet over deze gebeurtenissen op zichzelf wordt gelezen.

Dit Nationaal Monument is te bezoeken, er zijn rondleidingen voor bijv. scholen. En als je er dan rondloopt, over de schietbaan met de herdenkingstekens richting het monument voor de gefusilleerden voel je misschien iets, niet meer dan iets, van wat deze mensen hebben moeten ondergaan. De indringende indruk die je krijgt door dit zeer goed geschreven ‘Ze kwamen ons halen’.

Vanaf 11 jaar, zondermeer onderbouw VO, ook voor volwassenen zeer leesbaar.

Martine Letterie, Ze kwamen ons halen, Leopold, 2024, 176 blz., 9789025886271