door Science fiction of nieuwe werkelijkheid?
Een verhaal over een toekomstige maatschappij waarin mensen hun leven leiden volgens algoritmes, het klinkt als verre science fiction. Maar de samenleving die Marloes Morshuis in Alter beschrijft, verschilt slechts op één punt met de onze. Met Alter heeft ze een sterke dystopische young adultroman geschreven die zowel een spannend verhaal bevat als tot nadenken stemt.
Zelf ben ik het boek begonnen met Alleen samen dat zich in een omdraaigedeelte bevindt. Dat is het door de fictieve Cato Maris geschreven oerverhaal van de dialego-samenleving waardoor je de context begrijpt van de levens van Roz en Fabian. Vanuit de gedachte dat de schadelijke gevolgen van klimaatverandering in het Prego (het pre-dialegotijdperk) heel snel een halt toegeroepen moeten worden heeft de regering de ideeën van Cato Maris overgenomen en de D-Tank opdracht gegeven ze uit te werken. Het gedrag van mensen wordt alleen ten positieve beïnvloed wanneer ze dat continu voorgespiegeld krijgen. Het DNA en de gedragingen van elk individu worden geanalyseerd in een database en in een positief digitaal alter ego gestopt. Een dialego.
In het gedeelte Alter blijkt het systeem niet louter op positiviteit gestoeld te zijn. Mensen moeten iedere maand een Check in een Altercentrum uitvoeren om hun daden te toetsen aan hun dialego. Vanaf je 16e tellen de Checks mee: drie keer een rood scherm betekent enkeltje Transferum. Wat daar gebeurt is onduidelijk, de enige zekerheid is dat de familie de dialego als vervanger van de mens terugkrijgt. O nee, dat mag je niet zeggen van de Altercoaches: mens en dialego zijn één, dus betreffende persoon blijft gewoon onderdeel van het gezin. En het is toch fijn dat je iemand kunt uitklikken als hij steeds door de tv heen praat?
Bij de naam Roz moest ik meteen denken aan het gelijknamige personage van De fluisterkelders van Hans Kuyper waarin ze vecht tegen een surveillancesamenleving met op iedere straathoek meerdere camera’s. Roz in Alter smeedt ook een plan tegen een digitaler wordende samenleving waarin de dialego’s alles weten over mensen.
Want ze kan wel haar telefoon thuis laten om aan het gepraat en gecontroleer van haar alter ego te ontkomen, dialego’s halen hun informatie uit sociale mediaberichten en wat bekenden tegen hun dialego’s zeggen. Het is vergevorderde artificiële intelligentie. En waarom krijgt Roz’ vriend Fabian al rode schermen terwijl hij niemand kwaad doet? Hij mountainbiket alleen graag (“dat is niet fijn voor de levende natuur”) en bezoekt soms een wild café. Als tieners al direct zo in de pas moeten lopen en er steeds meer naar Transferums gestuurd worden, betekent dat dat de jeugd te veel de grenzen opzoekt of dat het systeem kapot is? Roz komt in actie.
Discussiestof
Ethische vragen genoeg, die zodanig in dialogen zijn uitgewerkt dat ze niet te bevoogdend overkomen. De lezer kan er genoeg zelf bij verzinnen, zoals bij het inzicht dat het verhaal Alleen samen als waarschuwing is geschreven maar door de overheid als handleiding werd gezien. Wat als Alter, het boek op ons werkelijkheidsniveau, hetzelfde lot ondergaat…?
Kortom: een verhaal dat uitermate geschikt is om op de middelbare school in lessen maatschappijleer of in een projectweek te bespreken. Er zitten ook linken met aardrijkskunde (klimaatverandering) en geschiedenis (geschiedvervalsing, verbieden van verhalen uit het Prego) in. Hoe moeten mensen omgaan met kunstmatige intelligentie? Wanneer is een idee achter een systeem nog goedbedoelend en op welk punt is het kwaadaardig geworden?
Wanneer grijp je in, en vooral wie en hoe? Vragen waar niet zomaar een antwoord op is en die je ook kunt projecteren op huidige conflictsituaties in de wereld. Alter laat door de vragen en visies van de personages merken dat er veel grijs gebied is.
Nog niet eerder had ik Morshuis’ boeken gelezen, maar hoorde er anderen wel enthousiast over vertellen. Ik begrijp nu zeker waarom en neem Alter graag op in mijn lijstje beste aanraders ooit!
Dan zou ik bijna de aandacht voor de vormgeving onvermeld laten. Hoe de bladzijden zijn opgemaakt, met details voor licht-donker, briefopmaak e.d. draagt bij aan een goede leesbeleving. Eef Verburg, complimenten!
Marloes Morshuis, Alter, Lemniscaat, 2025, 500 blz., 9789047715863.
