door De wereld bestaat uit twee soorten mensen. Zij die het meemaakten en zij die het zich nooit zullen kunnen voorstellen. Ik vraag me af wie van beiden ik had willen zijn, als ik had kunnen kiezen.
Henry Bennett is sinds een halfjaar weer thuis in Engeland. Nadat hij ontslagen werd uit een ziekenhuis probeert hij in de zomer van 1919 het leven van voor de oorlog weer op te pakken. Dat het niet van een leien dakje gaat, wordt in de eerste alinea meteen duidelijk als de lezer in zijn hoofd zit. ‘Ik wou dat ik gesneuveld was. Het was makkelijker geweest als ze om me hadden kunnen rouwen.’ Aline Sax opent Negentien negentien sterk.
Nu heeft Henry een verbrijzelde enkel waar hij niet meer goed mee kan lopen, nachtmerries en snapt hij de tafelmanieren niet meer. Dus als er toeristische loopgraafreizen aangeboden worden, zegt hij zijn familie en geheime verloofde vaarwel en gaat met één hemd en veel droge sokken in de koffer op de boot naar België. Hij moet terug, om redenen die langzaam onthuld worden.
Er zijn niet veel romans die het leven van soldaten ná het einde van de Eerste Wereldoorlog vertellen. (De eerste die me zo te binnen schiet is Tot ziens daarboven van Pierre Lemaitre.) De triestheid en eenzaamheid lees je in de woorden in die eerste hoofdstukken. Henry voelt zich verloren zonder zijn maten en moet “wennen aan de vrede”. Terugkomen in Ieper betekent dat hij in gedachten overal modder ziet, een onweersbui werpt hem terug naar een herinnering aan artillerieinslagen en de eerste keer onder de Menenpoort door lopen laat hem trillen van angst omdat het de weg naar de frontlinie betekende.
Er komt verandering. Een akker samen met de Vlaamse hoteluitbaatster omspitten en steen- en granaatvrij maken is deels helend, laat hem ook inzien dat in feite niet alleen de Duitsers hebben gezorgd voor de verwoesting maar de Engelsen zich ook niet om de bevolking bekommerden. Iets wat in de strijd logisch was, maar betekent dat de Vlamingen net zo goed hun leven opnieuw proberen richting te geven.
Er waren drie gemoedstoestanden aan het front: eindeloze verveling, doffe ellende en pure angst. Wacht houden in de stromende regen rekende ik zonder twijfel tot het tweede.
Sax neemt de ruimte om het verhaal te vertellen, met hoofdstukken die zich om en om in heden en verleden afspelen. Zo wordt Henry’s verhaal zorgvuldig opgebouwd richting een moment waarop duidelijk wordt waarom hij echt terug moest naar Ieper. De climax is mooi, verraste me niet, maar daarvoor heb ik vermoedelijk te veel andere Eerste Wereldoorlog- en traumaliteratuur gelezen. Juist door dat vergelijkingsmateriaal ervaar ik dat het verhaal van Aline Sax op de plank bij Erich Maria Remarque en Pat Barker past. Combineer het met het onderzoekende van Lyn MacDonald (die ervaringen optekende van veteranen) en je hebt een dijk van een roman!
Het rondlopen in de omgeving (het boek gaat op sommige punten nog meer leven als je de omgeving een keer hebt gezien), het minutieus doorzoeken van de bodem op lichamelijke overblijfselen, herbegraven, Poperinge, het standsverschil tussen manschappen en officieren, verveling, het continue levensgevaar… het zit er allemaal in. Hevige gebeurtenissen afgewisseld met het wennen aan vrede.
Ik vond het overigens fijn dat Sax zich niet heeft laten verleiden tot een goedkoop ‘eens goed, al goed’-einde. Een slot waar voor de protagonist nog iets te raden overblijft doet dit soort verhalen echter aanvoelen dan wanneer alles nog even netjes afgehecht wordt. Wellicht leg je de link met het heden waarin een gelijkende oorlogssituatie in Oost-Oekraïne zich voordoet zo sneller. Lees dan ook het eerste citaat terug: wat doet het met je om het meegemaakt te hebben of juist niet?
Kort gezegd: Negentien negentien is echt een van de mooiste romans die dit jaar verschenen zijn.
Aline Sax, Negentien negentien, Ambo Anthos, 2025, 416 blz., 9789026369780.
