Arend van Dam – Toen

Bijna-vergeten verhalen uit de Nederlandse geschiedenis

De verhalenbundel ‘Toen’ bevat twintig verhalen waarvan de sporen nog steeds doorwerken in de huidige tijd. Verhalen waarin gebeurtenissen zoals de achterkanttekst al vertelt de geschiedenis hebben veranderd en toch uit het collectieve geheugen lijken te zijn verdwenen.

Het boek nodigt uit door formaat en omslagillustratie tot doorbladeren waardoor je ontdekt dat er in de hoek bovenaan iedere rechterpagina een deelonderwerp wordt genoemd. Bijv. variaties op verdwenen, vergeten rampen of een interessante: vrijheidsstrijders en altijd leuk: bijzondere plekken. Uit het voorwoord blijkt dat er niet alleen over negatieve gebeurtenissen wordt verhaald, maar de insteek ook een hoopvolle positieve is. Niet alleen over het vergane praten, ook over wat je ervan kunt leren met een blik op de toekomst.

Bij ieder verhaal is een kaart opgenomen zodat kinderen worden aangespoord tot opzoeken of kunnen zien waar ze iets kunnen bezoeken. Arend van Dam schrijft niet zomaar over een bepaald onderwerp, hij bezoekt altijd de locaties en spreekt kenners of mensen uit de omgeving ervan. Op deze manier wordt een onderwerp levendiger wat spreekt uit de verhalen.
Naast de kaarten is het boek rijk geïllustreerd door Roland Sillem. De tekeningen vullen de tekst aan, verduidelijken of geven details juist een luchtigheid in het geheel van tekst. Regelmatig zie je zogezegd een illustratieschaduw doorheen de tekst.
Een paar andere mooie staan bij het het hoofdstuk ‘Vergeten bombardementen‘. In bruine-oranje tinten met zwart wordt een beeld geschetst van toen en dat je nu kent uit huidige oorlogsgebieden. Het zogezegd vergeten bombardement op Middelburg wordt aangehaald als ook een vergissingsbombardement in het oosten van het land. *)

Een opvallend mooie illustratie van Kofi is opgenomen in het hoofdstuk ‘vergeten vrijheidsstrijders’. Dit hoofdstuk is niet alleen geschiedenis maar ook nog steeds actueel door de aandacht voor voormalige overzeese gebieden als Nederlands-Indië en Suriname. Wie weet wat de opstand in Berbice heeft betekend? Dat het hoofdstuk ‘verdwenen forten’ een stuk kolonisatie bevat zal niemand die zich enigszins in deze geschiedenis heeft verdiept verrassen. Je leest er in een paar bladzijden waar Nederlandse schepen hebben aangemeerd van oost tot west op de wereld en krijgt een reisverslag naar ‘De Beroemde‘ op Malakka.

Elk hoofdstuk bevat een deel non-fictie en een fictieverhaal. Van Dam is eerlijk over het feit wanneer hij iets heeft verzonnen en wat een bewezen feit is. Dit lees je gelijk in het eerste hoofdstuk Scheepsrampen. Of bijv. in het twaalfde Vergeten oproeren waar je een directe lijn naar het heden kunt trekken: ‘Als je een probleem wilt aankaarten, moet je je mond opendoen. Dat kan in je eentje, maar het heeft veel meer effect als je met een heleboel mensen tegelijk de straat op gaat. Met een grote demonstratie haal je het nieuws.’ Je krijgt een blik in de tijd met o.a. ‘Opstand van de Weeskinderen‘, de boteroorlog, over patriotten, ontploffingen, de aardappeloorlog of het broodoproer. Divers in onderwerpen, wel een vaststaande overeenkomst: de meeste werden geleid door vrouwen. Van Dam draagt een aantal mogelijke oorzaken aan, een interessante doorpraatoptie. Het erop volgende verhaal is een voorbeeld van fictie- en non-fictie dat je klassikaal kan ‘ontleden’ door feiten te verifiëren en een duidelijke waarin gerechtigheid een rol speelt. **)

Toen is een boek waarin je blijft bladeren. Je leest een stuk, aansluitend het begeleidende verhaal, soms grijp je eerst terug naar een kaartje uit een vorig hoofdstuk. De kaartjes zijn werkelijk een verduidelijkende toevoeging voor iedereen en zeker voor kinderen. Als je leest over monniken op Vlieland en het vorstendom Eierland en je bent er niet bekend, kijk je toch even terug.
De bijgaande geïllustreerde scène is precies zoals je een voorstelling hebt van verhalen over ‘ridders en kastelen’. Een lesje topografie geeft Sillen bij Vliegrampen. Inzichtelijk getekend, een vliegtuig uit de moderne tijd met daaronder in de tekst Icarus, Leonardo da Vinci, koning Midas en even later komt de vliegramp op Tenerife aan de orde maar ook de vlucht naar Paramaribo waarbij een voetbalelftal omkwam. De Bijlmerramp heeft vanzelf ook de aandacht.

Interessante onderwerpen, teveel om op te noemen. Samenvattend zoals al in het voorwoord wordt genoemd: het gaat over rampen en wrakken. Niet alleen over schepen, ook kastelen, vliegtuigen, ziektes, overstromingen, branden, de oorlog van tachtig jaar of een meer onbekende: verdwenen spoor- en tramlijnen. Je blijft vertellen. Over verdwenen dorpen in zowel in de toenmalige Zuiderzee, in de Westerschelde (wie kent het dorp Vinninghen of Oostende?) of in de Rijn waarbij linken naar oorlogen (inundates) of vloeden zoals de Elizabethvloed, de Allerheiligenvloed of Sint-Felixvloed naar de zeewaterspiegelstijging eenvoudig zijn te trekken.

Deze verdwenen dorpen spreken nog altijd tot de verbeelding of ook die verdwenen kastelen. In enkele woorden wordt het verschil geduid tussen waterburchten, een rondburcht en een heuvelkasteel. Of je leest in een verhaal over de Lutine waar de kanons (ja kanons en géén kanonnen) bij kasteel Amerongen vandaan komen. ***) Overigens blijf je niet in het verleden hangen of ondergedompeld. Regelmatig wordt de lijn naar het heden getrokken. Door dezelfde ‘Lutine’ zou je zomaar op het idee kunnen komen om naar goudstaven te duiken in de Waddenzee of op zoek willen gaan naar één van de drie miljoen wrakken wereldwijd. Helaas mag dat niet. Een UNESCO-verdrag voorkomt dit. Het geeft mede aan hoe in het heden er naar het verleden wordt gekeken, exact wat Van Dam ook in zijn voorwoord noemt m.b.t. interesse en gezonde nieuwsgierigheid zodat er een mogelijkheid is om het verleden in het heden te kunnen begrijpen.
De laatste hoofdstukken zijn ook de verhalen waarin kinderen van nu stukken kunnen herkennen. Verdwenen ziektes, Milieurampen en gifschandalen en Bijzondere plekken. De eerste twee zullen ongetwijfeld regelmatig onderwerp van gesprek zijn, alleen al als je het nieuws volgt of het Jeugdjournaal kijkt. De derde Bijzondere plekken brengt je door heel Nederland tot aan de Belgische en Duitse grenzen. Iets met vulkanen, sauriërs, Unidentified Flying Objects, graancirkels, vuursteen en iets waarvan velen vast de naam zullen kennen: De pyramide van Austerlitz. Maar weet je waarvan die is gemaakt? Waarvoor deze dient? En waarom die ‘y’?

‘Toen‘ laat zien dat de geschiedenis voor het oprapen ligt in een land. De onderwerpen gaan niet alleen over wat was maar ook wat nog leeft, bestaat. De verborgen ‘bijna-vergeten verhalen uit de Nederlandse geschiedenis‘ die juist door boeken als deze weer actueel en levendig worden.
Levendige vertelstijl, vlot geschreven, volop mogelijkheden tot verder verdiepen, prachtige illustraties, tot de verbeelding sprekend en ruim geïllustreerd, interessante onderwerpen gevat in een zeer zorgvuldige vormgeving waardoor soepel bladeren mogelijk is en het geheel uitnodigt om erin te duiken. In de geschiedenis van verleden tot heden. Toen en nu.

Voor alle leeftijden vanaf ong. 8 jaar. Geweldig boek, om in te verdwijnen, om te gebruiken in lessen, door op onderzoek te gaan!

Arend van Dam, Toen bijna-vergeten verhalen uit de Nederlandse geschiedenis, illustrator Roland Sillem, Van Holkema en Warendorf, 2025, 216 blz., 9789000396733

Enkele tips, kijk vooral ook in je eigen omgeving!
*)
Doorleestips:
Martine Letterie, Bommen op ons huis, zie ook _{^{Omdat verhalen doorgeven nodig blijft – Tweede Wereldoorlogboeken en aantal Eerste Wereldoorlog}}
Marte Jongbloed, 1300 bommen in 13 minuten
Bezoektip:
Bevrijdingsmuseum in Nieuwdorp – met ook aandacht voor ‘De Fransen’ en De Slag om de Schelde (monument langs A58)
**)
Doorleestip:
Marte Jongbloed, Gevangen in de stad
***)
Bezoektips:
Museum Kaap Skil in Oudeschild op Texel
Kasteel Amerongen in Amerongen

Een warme aanbeveling voor: In oorlog, over de geschiedenis van oorlog, ook van deze makers.
Van redelijk dichtbij het proces over de totstandkoming van dit boek gevolgd. Zeer interessant, verduidelijkend in de huidige tijd.

‘Elk bericht over een nieuwe oorlog brengt een schok teweeg. Niet alleen bij volwassenen, maar ook bij kinderen. Wat is er aan de hand? Had deze oorlog niet voorkomen kunnen worden? Arend van Dam vroeg zich af of kennis over oorlogen uit de geschiedenis kinderen kan helpen om te begrijpen wat er om hen heen gebeurt. In 33 verhalen vertelt hij over Thoetmosis in Egypte, keizer Qin in China en Hannibal die over de Alpen trok met een leger olifanten. Over beroemde dictators, guerrillastrijders en betrokkenen bij vredesmissies. In oorlog legt kinderen uit hoe tactiek en strategie een oorlog bepalen. Hoe uitvindingen als de stijgbeugel, het buskruit, de tank, het vliegtuig en kernenergie de manier van oorlog voeren beïnvloedden.’