door Hoe een meisje probeert te overleven tijdens het Leidens Beleg in 1574
‘Haring en wittebrood.’ Onlosmakelijk verbonden met Leiden. Toen in 1574 de Leidenaren dit te eten kregen was het een feestmaal na alle ellende en honger. Het Leidens ontzet was een feit. De Spanjaarden verdreven en zo het verhaal gaat met achterlating van een ketel hutspot. Niet de maaltijd zoals we nu kennen. De pest had intussen ook weer huisgehouden. Wie enigszins in de geschiedenis thuis is weet dat dit alles ten tijde van de 80-jarige oorlog heeft afgespeeld. En zo niet, dan is hier ‘Gevangen in de stad’.
Een spontane gedachte na het lezen van ‘Gevangen in de stad’: een heerlijk echt geschiedenisverhaal! En dat in een jeugdboek met prima voorleeslengte. Eentje die je als 10-12 jarige in één ruk ook zelf uitleest op zo’n herfstige regendag.
Gezapig verhaaltje? Dan ken je Marte Jongbloed nog niet. Er wordt weinig verbloemd. Spannende of droevige momenten worden gevolgd door een relativerend stuk. Na een vervelende mededeling m.b.t. de hoofdpersonages komt een lief of grappig gedeelte. De passage waarin wordt gezegd dat de pest terug is, krijgt ontlading door een kip. Er wordt gedoseerd verteld zodat emotie en gebeurtenis passen bij de leeftijd van de lezer en er niet direct tranen zullen vloeien.
Het is ook niet dat je zomaar wat feitjes krijgt voorgeschoteld. Dat de tijd van de belegering door Spanjaarden later in de geschiedenisboeken bekend zou staan als de 80-jarige oorlog wisten ze toen vanzelfsprekend nog niet. Het jaartal 1574 boven het hoofdstuk met ‘haring en wittebrood’ laat het nieuwsgierige kind vanzelf bedenken of meer opzoeken. Een vraag kan zijn: waarom dronken kinderen toen bier bij het eten en geen melk? Was er boter om iets in te bakken?
Er wordt niet veelvuldig gestrooid met dezelfde namen of feiten. Gezegd is gezegd en dat houdt lekker de vaart erin. Wie oplettend leest ziet de Lakenhal en de Pieterskerk genoemd. Wat is de Lakenhal? De kerk is van belang: de plaats waar het ruim elfjarige meisje Bregje te vondeling was gelegd. Omtrent dit gebeuren wordt e.e.a. verteld. Opmerkelijk voor die tijd: er was een briefje op het dekentje gespeld. Onderwijs dus kunnen schrijven was nog geen gemeengoed. Wie kan haar moeder zijn geweest?
Intussen leer je over de vaderlandse geschiedenis m.b.t. Willem van Oranje, de Geuzen, de strijd tussen de protestanten en katholieken. Ook de Beeldenstorm wordt aangestipt. Kindersterfte kwam veel voor, maar waardoor? Over de reden dat er te weinig eten was tijdens het Leidens Beleg wordt verteld. Verdiepen in welk vers voedsel er wel was, hoe iets werd bereid en welke bewaarmogelijkheden er in die tijd waren, kan een mooie opdracht zijn. Welk ingrediënt er voor bier nodig is staat alvast in de tekst. Als je leest wat Adriaan voor werk moet doen, verwacht je in de huidige tijd niet dat zelfs toen hetgeen hij meebracht als eetbare waar werd gezien. Je leest over hoe de pest werd verspreid, er wordt een vooroordeel ontkracht, kenmerken gegeven, regels uitgelegd. Een glimlach bij de postduif, de voorloper van de huidige postbezorger, maar wel van levensbelang voor de Leidenaren van toen. Andere dan nu bekende beroepen komen langs. Hoeveel informatieve zijlijntjes kun je hebben? Over geloof, bijgeloof of gebruiken en materialen m.b.t. kleding kun je ook vragen stellen. Daarom: een echt geschiedenisverhaal.
En dat is nog niet alles. Marte Jongbloed is een kei in het verwerken van woorden die jij misschien niet kent, gewoon omdat je niet ‘uit die tijd’ bent. Taal vernieuwt zich door bijv. andere gebruiksvoorwerpen, handel, ontdekkingen en verhuizingen. In deze tijd noem je dat al snel innovatie, economie, wetenschap en migratie.
Een greep uit woorden en uitdrukkingen die iets vertellen over de tijd waarin Bregje en Adriaan leefden en vanzelf je woordenschat uitbreiden: gesteven, inneemboek, het kostbare tin, een mond te veel voeden, zuigeling, vondeling, wambuis, koningsgezinden, cellebroeders, scharminkel, deurklopper en vrijbuiter. Een deurklopper is er nog wel, maar waarom niet de deurbel gebruiken of een lamp aan doen i.p.v. bij kaarsen in slaap vallen?
Het verhaal dat vanuit de eerder genoemde Bregje is geschreven begint in het weeshuis, waar ook Adriaan en Cor ondergebracht zijn. Beide jongens spelen een grotere en kleine rol in het verhaal. Bregje is ondernemend, kan lezen en schrijven en heeft altijd een woordje klaar. Moeder van het weeshuis is druk om alle kinderen bij pleeggezinnen onder te brengen want de volgende belegering van de Spanjaarden wordt verwacht.
Bregje wordt meegenomen door vrouw Louwe, een vroedvrouw. ‘Kom mee. Ik ga je helpen met wat van je leven te maken.’
Deze vrouw heeft zo het bijdehante meisje begrijpt een en ander meegemaakt op persoonlijk vlak. Ze neemt de elfjarige vrij snel mee naar gezinnen of stuurt haar erop uit met een boodschap. Dit kunnen kruiden als medicijn zijn die deze vrouw daarvoor zelf samenstelt, maar ook het uitdelen van rantsoen. Bregje leert in korte tijd heel veel, ook koken. Je krijgt als lezer zelfs mee hoe je snoek kunt bereiden. Bregje krijgt kansen die niet voor ieder meisje en zeker niet voor een weeskind waren weggelegd.
Bregje en vrouw Louwe lijken gesteld te zijn op elkaar. Ze neemt Bregje in vertrouwen hoe je bepaalde zalfjes of drankjes maakt en waarvoor ze kunnen dienen. Deze vrouw is vroedvrouw, dokter en ‘kruidenier’ in één en heeft haar eigen regels. En dan wordt de stad inderdaad belegerd. Het eten dreigt op te raken, de armoede slaat nog meer toe en de pest breekt weer uit. Het wordt spannend hoe het met iedereen zal gaan. ‘De pest is een grotere vijand dan de Spanjaarden.’
De vroedvrouwen komen in opstand, het ingenomen voedsel moet worden herverdeeld ten gunste van de kraamvrouwen en hun zuigelingen. Een vertelser gaat de ronde dat zelfs de burgmeester een ledemaat ter beschikking had gesteld. Waarheid of verzinsel?
‘Gevangen in de stad’ is gebaseerd op feiten en uit alles blijkt dat er veel onderzoek is verricht. De mensen zaten letterlijk als ratten in de val. Marte Jongbloed geeft in het nawoord aan wat waar is en wat zij heeft bedacht zodat er een goed leesbaar en pakkend verhaal kon worden geschreven. Tevens worden er diverse tips gegeven om nadere informatie op te zoeken of waar je bijv. de hutspotketel kunt zien. ‘Wat hiervoor gebeurde’ is aan te raden om zowel vooraf als achteraf te lezen. Op de schutbladen is een prachtige kaart opgenomen waaruit je veel kunt opmaken, alleen al m.b.t. verdediging en geografie of namen in de huidige tijd.
Een historisch vlot geschreven verhaal. Beeldend, leerzaam, mooi en triest, leuk en spannend tegelijk. Je leest het achterelkaar uit. Een verhaal waarin vertrouwen, vriendschap, medemenselijkheid en opkomen voor jezelf een mooie plek innemen. Het vertrouwen van vrouw Louwe maar ook van broeder Lucas. Dat de vroedvrouwenopstand opgenomen is in dit verhaal is interessant en kan mooie discussies geven t.a.v. opvattingen in de huidige tijd. Het receptenboek van vrouw Louwe wordt zo beschreven dat je dit zelf zou willen inzien, alsook de vitrinekast met kruiden. Een prachtig personage.
Marieke Nelissen heeft dit verhaal een passend mooi doorlopend omslag gegeven. Het geeft een sfeerbeeld in goed gekozen tinten, je ziet belangrijke details als kip, de duif en de was op de lijn. Wie het boek heeft gelezen herkent de opengeslagen ramen. Dat Marieke Nelissen zich heeft verdiept in deze tijdsperiode blijkt alleen al uit de kleur van de kleding. Nanja Toebak zorgde voor een prima vormgeving.
‘Mijn vader in de mottenballen’ was boeiend, ‘Gevaarlijk water’ belangrijk en indrukwekkend. ‘Gevangen in de stad’ laat je verdwijnen in de tijd en laat zien dat voorzien in basisbehoeften geen vanzelfsprekendheid is. Vrouwenrecht, vrijheid in denken en doen, onderwijs, voldoende voedzaam voedsel, schoon water, sanitatie en een veilige plaats om te wonen. In alle drie de verhalen kunnen paralellen naar de huidige tijd worden getrokken.
‘Gevangen in de stad’ is geschreven in een voor Marte Jongbloed kenmerkende informatieve, concrete en ook beeldende schrijfstijl. Je wordt vanzelf nieuwsgierig met welk verhaal en uit welke tijd de lezer in een volgend boek wordt verrast!
Aanrader voor thuis en op school, lees het voor, gebruik het bij de geschiedenisles die verder kan gaan dan de verdedigingswallen van het toenmalige Leiden.
Marte Jongbloed, Gevangen in de stad, illustrator Marieke Nelissen, Luitingh-Sijthoff, 2024, 128 blz., 9789021049045
Meer van deze schrijver op Lezersgoud:
Gevaarlijk water
Mijn vader in de mottenballen
beide verhalen uit de geschiedenis
Wies & oma Wisse dl. 1, De bullebakbaas
Wies & oma Wisse dl. 2, De beestenbaas
Wies & oma Wisse dl. 3, De bouwbaas
Wies & oma Wisse dl. 4, De bosbaas
Wies & oma Wisse dl. 5, De binnenbaas
met ill. van Iris Boter
Vinnie & Flos Op bezoek
Vinnie & Flos Nieuwe vrienden
met ill. van Natascha Stenvert
