Martine Letterie & Saskia Halfmouw – Wij woonden hier

Gevelstenen, uithangborden of -tekens, plaquettes, struikelstenen zijn voorbeelden van aanduidingen dat er meer over een bouwwerk te vertellen is dan dat het enkel een berg stenen is. Tijdens een ontmoeting een paar jaar terug in Gelderland waarin ook Zutphen ligt, vertelde Martine dat ze was gevraagd voor een project m.b.t. struikelstenen in deze plaats en daarvoor enig onderzoek was gestart. Het indrukwekkende boek ‘Ze kwamen ons halen’ werd vlak daarna gepresenteerd in Kamp Amersfoort. En nu ligt het even bijzondere op feiten gebaseerde ‘Wij woonden hier’, het ‘project’ over de ‘Stolpersteine’ te lezen met een enorme hoeveelheid aan informatie en verhalen die in tijdsprongen een periode van 1939 tot 1948 beslaan. In het waardevolle nawoord dat ook vooraf gelezen kan worden, staat meer over de totstandkoming.

Om even door te gaan op de struikelstenen, de stichting waarbij je deze gedenkstenen kunt aanvragen wordt genoemd in de stukken die over de kinderen in de huidige tijd gaan. De pas verhuisde Feline vindt in een bergplaats een plakboek van haar grootvader met het opschrift ‘Ter nagedachtenis aan hen die vielen 1940-1945’. In het plakboek vele knipsels over de Tweede Wereldoorlog m.b.t. het naastgelegen Warnsveld en Zutphen. Eén ervan wordt door opa direct eruit gelicht, over een huis met zeven bewoners waar ruim 2,5 jaar ook tien joodse stadsgenoten waren ondergedoken en nu een plaquette op de muur is bevestigd. Feline gaat op onderzoek. Bij het genoemde adres aangekomen ontmoet ze een leeftijdsgenoot die ook geïnteresseerd is. Samen met een klasgenoot die in dezelfde straat woont maakt hij een krant, de straat waar één van de twee pettenfabrieken was gevestigd. Deze fabriek heeft te maken met familie die was ondergedoken op het betreffende adres. De inmiddels vier kinderen die samen de ‘pettenclub’ vormen vragen zich af wat er is gebeurd. De struikelstenen vallen door hun onderzoek steeds vaker op.

Door de gehanteerde structuur die oogt als een raamvertelling komen naast de kinderen uit het heden drie kinderen uit de WOII-periode aan het woord. Zij vertellen ieder vanuit hun eigen perspectief over de tijd van onderduiken met alles wat er bijkwam, het verdwijnen van mensen waaronder juist jouw ene vriendinnetje en de tijd na terugkeer in je stad waar voor jou geen plaats meer leek te zijn. De vertellingen door Bram, Sonja en David zitten vol wetenswaardigheden over die jaren en het leven zoals het in die tijd was, waarin het uitzichtloze, het moedeloze als ook het tragische op een invoelende maar heldere manier is weergegeven.

Ondanks alle narigheid valt het op dat Martine Letterie een sprankje hoop of zelfs door schrijfwijze een glimlach weet te geven tijdens het lezen. Zonder iets te verbloemen is alles zeer passend opgetekend voor kinderen, waarbij wordt opgemerkt dat enkel Kamp Westerbork wordt genoemd en één bij naam in Oostenrijk of er staat ‘naar het oosten’. Mede hierdoor kan ‘Wij woonden hier’ zelfstandig in de basisschoolleeftijd worden gelezen.

De illustraties van Saskia Halfmouw zijn mooi en sfeervol en zo bijpassend alsof je de kinderen ziet rondlopen in het verhaal. Ofschoon rondlopen, hier en daar was geen ruimte om veel te bewegen, ook dat is voor kinderen duidelijk in beeld gebracht. Mede door gebruikmaking van gedempte kleuren word je in de tijd van toen gebracht. Door een verschil in toegepaste stijl is het onderscheid prima te maken tussen toen en nu. Je ziet aan alles dat Saskia Halfmouw bekend is met de omgeving en of plaatselijk onderzoek heeft verricht. Het is fijn dat er zoveel ruimte is gegeven om de ene keer een detail, dan weer een paginagrote illustratie te plaatsen waarbij rekening is gehouden met de doorloop van het verhaal. Daarbij zijn de afgebeelde hoofdjes bij de inhoud per verhaal een duidelijke toevoeging ter overzicht en onderscheid voor kinderen.

Eén van de eerste reacties na het lezen van ‘Wij woonden hier’ was: hoeveel informatie kun je behapbaar verwerken in een kinder-/jeugdboek, heel veel.
Een greep uit de genoteerde wetenswaardigheden of gebeurtenissen die je tegenkomt tijdens het lezen in willekeurige volgorde: onderduiken, op transport, binnenvallen en doorzoeken van woningen, het naar een andere school moeten enkel om reden van afkomst, Stolpersteine, uitleg over het joods zijn, Sicherheitsdienst, vernieling van infrastructuur en gebouwen, het ontbreken van vervoer, Hongerwinter, mobilisatie, verordineerde regels m.b.t. Joden, verzet, het verschil tussen kleinere en grote plaats i.v.m. elkaar kennen, Weinreb/trein, aangeven.
Bewustzijn van wat er eerder in Duitsland gebeurde, brandstof, communisten, tewerkstellen of opgepakte arbeiders, het leegroven en innemen van huizen, Westerbork, gaarkeuken, het gescheiden worden van klasgenoten, vriendjes en familie die plots weg zijn, capitulatie, radionieuwsdienst, bar mitswa, bombardement, geen vrije scheepvaart, Canadezen en bevrijding, verwachte bescherming door Hollandse Waterlinie en vooral de emotie, de angst, het herkenbare nog altijd bewaarde sterretje van zilver papier, het geen kind meer kunnen zijn ondanks dat niet alles in eerste instantie met kinderen werd besproken of gedeeld.

In mogelijk voor velen bekende gebeurtenissen wordt door een enkel woord of een alinea meer aangeraakt of verduidelijkt waardoor waardevolle extra informatie wordt gegeven, zeker voor kinderen. Het geeft ook nadenkers hoe je omgaat met iedereen of waarvoor je moet opletten dat gebeurtenissen zich niet herhalen. Reflectie en bewust zijn van. Dit laatste zal vooral bij bespreken of voorlezen gezien worden of ter sprake komen.

Wat begint als een verhaal door woordkeuze en vertelwijze voor ong. 9 jaar wordt steeds indringender en krijgt steeds meer lijntjes voor verdieping waardoor het ook voor oudere kinderen pakkend, interessant en zeer informatief is. Enorm veel feiten, gebruiken en voorvallen in geplaatste historische context en passend in het tijdsbeeld zijn verwerkt in leesbare en toegankelijke verhalen.

Het is goed en fijn dat er ook dit boek is, over een andere stad en omgeving dan ‘het westen’ betreffende deze bepalende periode in de geschiedenis. Een boek dat voor veel meer plaatsen als voorbeeld kan dienen. Een boek dat als uitgangspunt en handleiding voor projecten ingezet kan worden.
Het leest weliswaar als een raamvertelling, maar de delen over de drie kinderen van toen kunnen door de gehanteerde wijze van vertellen afzonderlijk worden opgepakt en besproken.

‘Wij woonden hier’ is een indrukwekkend zelfstandig te lezen boek dat door aangereikte aanduidingen in het straatbeeld aanknopingspunten naar heden en verleden geeft. Én ‘Wij woonden hier’ is een aan te raden voorlezer waardoor veel besproken en uitgelegd kan worden thuis of op school.

‘David kijkt even opzij. Zal hij zeggen dat hun huis niet gebombardeerd is of beschoten, maar ingepikt? Dan schudt hij zijn hoofd. Daar snapt die man niets van. Soms heeft David het gevoel alsof er een glazen muur is tussen hem en de rest van de wereld. Ze zien elkaar wel, maar toch staat David erbuiten.‘

‘... alsof er niets veranderd is. Maar dat is niet waar. Alles is anders.’

Martine Letterie, Wij woonden hier, illustrator Saskia Halfmouw, Leopold, 2025, 160 blz., 9789025888244